Sinds de Russische invasie van Oekraïne is voor miljarden euro's aan Nederlandse export van de radar verdwenen. Op papier gaan de goederen naar landen waarvan bekend is dat er een groot risico is dat ze gesanctioneerde goederen doorsluizen naar Rusland. Maar in de praktijk verdwijnen de goederen zelfs nog voordat ze in die doorsluislanden aankomen. Dat blijkt uit data-onderzoek van Hollands Welvaren op basis van data van het Internationaal Monetair Fonds.
Kreeg je deze nieuwsbrief doorgestuurd? Zelf abonneren (gratis of betaald) kan hier.
Kirgizië is een prachtig, bergachtig land. Niet alleen toeristen weten de voormalige Sovjetrepubliek steeds vaker te vinden. Ook Nederlandse bedrijven ontdekken het land. De export ernaartoe is in vijf jaar tijd vertienvoudigd. In maart van dit jaar ging voor ruim 16 miljoen dollar (14 miljoen euro) aan goederen op transport naar Kirgizië.
Op papier althans.
Want in diezelfde maand registreerde het land nog geen 1,5 miljoen dollar uit import vanuit Nederland. Tien keer minder. De export- en importcijfers verschillen wel vaker wat van elkaar. Een zeecontainer kan onderweg van een schip vallen, een wisselkoers kan schommelen, statistiekbureaus kunnen er verschillende rekenmethoden op nahouden, of er kan gesjoemeld worden met douaneformulieren.
Maar de verschillen tussen de Nederlandse exportcijfers naar Kirgizië en de Kirgizische importcijfers uit Nederland gaan op een wel heel opmerkelijk moment ver uit elkaar lopen: februari 2022. Dat was de maand dat het Russische leger Oekraïne binnenviel en de Europese Unie startte met een trits aan sanctiepakketten die de handel met Rusland aan banden moest leggen. Inmiddels zijn er 18 sanctiepakketten afgekondigd. De sancties gelden vooral voor goederen die voor militaire doeleinden dienen, of kunnen dienen (dual purpose).
Bovenop het gebruikelijke 'gat' dat altijd al bestond tussen de Nederlandse export- en Kirgizische importcijfers, is er sinds de Russische inval bijna 250 miljoen dollar aan Nederlandse export naar Kirgizië 'kwijtgeraakt', nog voordat het in dat land aankwam.
Voor deze berekening keek Hollands Welvaren in de IMF-database International Trade in Goods naar de cijfers over wat Nederland exporteert naar Kirgizië. Vervolgens werden deze cijfers in dezelfde database vergeleken met wat Kirgizië importeert uit Nederland. In theorie zouden beide cijfers dat redelijk in lijn met elkaar moeten liggen: wat Nederland naar Kirgizië stuurt, zou immers gelijk moeten zijn aan wat Kirgizië uit Nederland ontvangt. Maar in de praktijk ligt het dus (steeds verder) uit elkaar.
En Kirgizië is niet het enige land waarbij dit speelt. Uit de analyse van Hollands Welvaren blijkt dat Nederlandse bedrijven in totaal bijna 7 miljard dollar (6 miljard euro naar de wisselkoers van eind juli 2025) meer hebben geëxporteerd naar 'landen met een verhoogd risico op sanctieomzeiling', zoals het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) hun noemt, dan diezelfde landen hebben geïmporteerd. Bij het berekenen van dit verschil is het gemiddelde 'gat' tussen export en import dat er altijd al was, buiten beschouwing gelaten.
Dat de sancties tegen Rusland niet waterdicht zijn, is al langer bekend. Eind vorig jaar constateerde het CBS in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen dat er bij zeven landen een 'verhoogd risico op sanctieomzeiling' is: Armenië, Kazachstan, Kirgizië, Mongolië, Servië, Turkije en Turkmenistan. De goederen die vanuit Nederland naar die landen worden geëxporteerd zouden via dat land weer doorgestuurd kunnen worden naar Rusland.
Dit verhaal is gratis om te lezen,
maar niet goedkoop om te maken.
Neem nu een betaald abonnement op Hollands Welvaren en maak diepgravende, onafhankelijke journalistiek over de Nederlandse economie mogelijk.
Dit is een van de laatste kansen om voor het gereduceerde tarief van 4o euro per jaar een abonnement af te sluiten.
Het CBS zag onder meer dat veel jonge en kleine bedrijven zijn gaan exporteren naar die landen. En dat vooral de export van gesanctioneerde goederen steeg. Zoals microchips naar Turkije en Servië en bussen en vrachtwagen(onderdelen) naar landen als Kirgizië.
Uit de analyse van Hollands Welvaren blijkt dus dat veel van die export die het CBS meet, niet eens in die landen aankomt. Dit geldt voor vijf van de zeven landen; alleen voor Servië en Turkmenistan is dit effect niet te zien.
Worden sanctieregels overtreden?
Als zo'n land Nederlandse goederen doorsluist naar Rusland, is dat niet per se een overtreding van de sanctiewet. Dat is een grijs gebied. De sancties gelden voor bedrijven die vanuit Nederland (en andere EU-landen) exporteren. Zij moeten hun best doen om te voorkomen dat de goederen in Rusland belanden (due diligence), maar mogen in principe gewoon naar die risicolanden exporteren. Voor export naar die landen gelden immers geen sancties.
Uit diverse rechtszaken blijkt echter dat er ook Nederlandse ondernemers zijn die willens en wetens schijnconstructies opzetten naar die risicolanden, met de bedoeling om de spullen uiteindelijk in Rusland te krijgen. Dat mag, uiteraard, niet. Hoe dat in de praktijk werkt, kun je lezen in onderstaand fragment uit een gerechtelijke uitspraak van de Rechtbank Rotterdam.
Of sancties worden overtreden hangt er dus deels af van het gedrag van de Nederlandse bedrijven die exporteren. Hebben zij alles in het werkt gesteld om te voorkomen dat hun goederen worden doorgesluisd, of is er sprake van kwaadaardige opzet? Of zit het ergens in een schemergebied? Want hoever moet je gaan in je onderzoek of jouw goederen niet worden doorverkocht? Moet je in Kirgizië gaan kijken of je vrachtwagens daar nog wel rijden?
Dat uit deze analyse van Hollands Welvaren op basis van IMF-cijfers blijkt dat veel export naar die landen daar niet eens aankomt, kan er op wijzen dat veel goederen niet 'per ongeluk' in Rusland belanden, maar dat bewust sancties worden omzeild. Ze komen immers nooit aan op de bestemming die is ingevuld op de douanepapieren.
Het is niet gezegd dat al deze 'kwijtgeraakte' export in Rusland is beland. 'Kwijt' is immers 'kwijt' als je niet weet waar het is. Bij sommige landen, zoals Turkije en Kazachstan, was er altijd al een flink gat tussen wat Nederlandse bedrijven zeiden te exporteren, en wat daar officieel aankwam.
De 'export' naar de risicolanden stijgt nog altijd
De export naar risicolanden bestaat daarnaast niet alleen uit gesanctioneerde goederen. Er zijn ook nog altijd veel goederen die nog wel naar Rusland mogen worden vervoerd (direct of indirect). Zo exporteert Nederland nog altijd veel geneesmiddelen en bloemen naar Rusland.
Wel is dat al bestaande gat tussen de export en de import naar Turkije en Kazachstan flink groter geworden sinds het ingaan van de sanctiepakketten vanaf februari 2022. De Nederlandse export naar Kazachstan is sinds de Russische invasie van Oekraïne ruim verdubbeld, terwijl de Kazachse import uit ons land grofweg op hetzelfde niveau ligt als voor de coronaklap. Ook stijgt de export naar Turkije, terwijl de Turkse import uit Nederland al een tijd stabiel is. Daarnaast constateerde het CBS in haar onderzoek van december dat er naar sommige risicolanden 'buitengewoon veel export van gesanctioneerde goederen gaat'.
Het is opvallend dat de Nederlandse 'export' naar deze risicolanden nog altijd stijgt. Veel sancties zijn in EU-verband afgekondigd, maar de handhaving daarvan is aan de lidstaten zelf. Uit de IMF-data blijkt bijvoorbeeld dat Polen het 'gat' met Kirgizië wel degelijk heeft weten te dichten, terwijl deze in Nederland nog altijd stijgt. In een recente nieuwsbrief van econoom Robin Brooks van het Amerikaanse Brookings instituut, stelt hij dat de Poolse oplossing redelijk simpel was:
'Hoe deze overslag van goederen te stoppen? Dat is niet zo ingewikkeld. Er zijn geen additionele regels nodig, of extra exportcontroles. Het is veel simpeler. Het enige dat nodig is, zijn een paar telefoontjes van hooggeplaatste mensen bij de overheid naar de betreffende bedrijven. Dat zal deze overslag vrijwel direct stoppen en is min of meer wat er in Polen en Litouwen is gebeurden, die beiden deze handel succesvol hebben gestopt.' Bron: Robin Brooks in zijn nieuwsbrief. Vertaling: Hollands Welvaren
Wat doet Nederland tegen mogelijk sanctieomzeiling?
Het ministerie van Buitenlandse Zaken laat Hollands Welvaren weten bekend te zijn met 'het beschreven fenomeen van een verschil in import en export tussen Nederland en bepaalde derde landen'. Maar het ministerie zegt geen uitspraak te kunnen doen over de omvang daarvan. Ook zegt Buitenlandse Zaken dat de overheid actief contact zoekt met bedrijven 'als uit eigen onderzoek of uit andere signalen blijkt dat (een deel van) hun handelsstromen bijzondere risico’s op sanctieomzeiling met zich meebrengen'.
Telefoontjes van de overheid, of niet; Nederlandse bedrijven vullen steeds vaker op douanepapieren in dat ze naar landen als Kazachstan, Turkije, of Kirgizië exporteren. En dat hun producten daar nooit aankomen, ach...
Lees hier de hele reactie van Buitenlandse Zaken
Het ministerie van Buitenlandse Zaken houdt zich actief bezig met het tegengaan van sanctieomzeiling, waaronder het monitoren van handelsstromen. Het beschreven fenomeen van een verschil in import en export tussen Nederland en bepaalde derde landen is bij het ministerie bekend. Het ministerie van Buitenlandse Zaken kan echter geen uitspraak doen voor welke landen dit geldt of in welke mate.
In het algemeen geldt dat op welke manier sanctieomzeiling plaatsvindt niet een eenduidig antwoord kan worden gegeven. Het is wel duidelijk dat omzeilingsroutes complexer worden, met meerdere tussenschakels en andere vormen met als doel om goederenstromen te verhullen. Dit maakt sanctieomzeiling steeds duurder, wat een direct gevolg is van de effectiviteit van sancties die bedoeld zijn om Rusland de toegang tot kritische goederen te ontnemen die bestemd zijn voor zijn defensie-industrie en de productie van militaire goederen die ingezet worden in de oorlog tegen Oekraïne.
De Nederlandse overheid zoekt actief contact met Nederlandse bedrijven als uit eigen onderzoek of uit andere signalen blijkt dat (een deel van) hun handelsstromen bijzondere risico’s op sanctieomzeiling met zich meebrengen. Het doel van dergelijke gesprekken is altijd om bedrijven van informatie te voorzien en hen aan te moedigen stappen te zetten om omzeilingsrisico’s te verminderen.