'Strategische autonomie is een gevaarlijk idee' - Een interview met historicus Johan Norberg

Historicus Johan Norberg schreef het boek Peak Human over de opkomst - en het verval - van zeven grote beschavingen. Waaronder ook het Nederland van de Gouden Eeuw. Welke lessen kunnen we daaruit trekken? Een interview.

Highlights:

• 'Nederland moet niet vergeten dat zijn rijkdom en macht altijd afhankelijk is geweest van migratie.'
• 'Het idee van strategische autonomie is gevaarlijk. Bescherm je basisindustrie niet. Dat zou een verschrikkelijke fout zijn.'
• 'Het goede nieuws is dat ik genoeg hongerige Europese ondernemers ontmoet. Het slechte nieuws is dat ik ze in Amerika ontmoet.'
• 'Willen beschermen wat je hebt, leidt tot de ondergang van grote beschavingen.'
• 'Als we vasthouden aan onze idealen is er een grote kans voor Europa'

De Zweedse Johan Norberg is niet alleen een historicus, hij is ook een onversneden liberaal. Als hij praat, komt hij echter niet dogmatisch over; eerder ongrijpbaar. Hij past niet echt in hokjes. Hij is niet liberaal op de VVD-manier, waar scepsis over migratie heerst. Ook niet op de D66-manier, die kritisch is op het bedrijfsleven. Hij is verbonden aan het Amerikaanse Libertarische Cato Institute, maar gruwt van Donald Trump.

Norberg schreef eerder boeken met titels als Progress, Open en The Capitalist Manifesto. Dit jaar verscheen Peak Human. What we can learn from the rise and fall of Golden Ages. Naast de immense rijken van de Romeinen en de Song in China, wijdt hij ook een hoofdstuk aan het kleine Nederland van de Gouden Eeuw. Europa en Nederland zijn nu niet op het punt dat ze kunnen leren hoe ze een gouden eeuw tegemoet kunnen gaan, maar misschien wel hoe ze the fall daarna kunnen vermijden.

Wat moet je dan juist wel en niet doen? Daarover sprak Hollands Welvaren met Norberg via Teams. Norberg zit op de veranda van een vakantiehuis in Zweden, met op de achtergrond zonnige weilanden en een bosrand en op de voorgrond een aandacht beluste kat die regelmatig door beeld loopt.

'Willen beschermen wat je hebt, leidt tot de ondergang van grote beschavingen'

Nederland is nu een van de rijkste landen ter wereld, maar Norberg herinnert Nederlanders er graag aan dat ze vroeger niets hadden. 'Als je naar de geschiedenis kijkt, wat maakte Nederland dan zo uniek? Waarom hebben ze hun onafhankelijkheidsstrijd gewonnen van de Habsburgers? Die hadden alles: traditie, geschiedenis, rijkdom. Juist het feit dat Nederland niets had, maakte ze innovatief. Er was geen orthodoxie aan universiteiten, er werd niet vastgehouden aan oude verdienmodellen. Er was ruimte voor excentrieke ideeën. Die spirit moeten we in Europa weer zien te grijpen.'

Maar in Europa heerst nu vooral angst dat de welvaart op het spel staat. Industrie verdwijnt door concurrentie uit China, Amerika voert importheffingen in op Europese goederen en in het oosten staat Rusland voor de deur. 'Beschermen wat we hebben? Zo werkt het niet in de geschiedenis,' zegt Norberg. 'We vergeten dat wat we aan welvaart hebben, afhankelijk is van een continue vernieuwing: van nieuwe uitvindingen, nieuwe inkomstenbronnen, nieuwe mensen. Als je op de rem gaat trappen, is dat het einde van je beschaving. Zo is het in de geschiedenis altijd gegaan.'

'We kunnen het kapitalisme weer aanwakkeren in Europa'

In Nederland en Europa lijkt een soort defaitisme te hangen. De economische dynamiek die in Silicon Valley hangt, of in de Chinese industrie, ontbreekt hier. De meest waardevolle bedrijven ter wereld zijn niet meer Europees, de nieuwe generatie tech-kampioenen ook niet. Is Europa een continent in verval? Een continent dat wel alle vrijheid heeft, maar die niet gebruikt om nieuwe welvaart te creëren?

'Het goede nieuws is dat ik veel hongerige jonge Europese ondernemers tegenkom die nieuwe bedrijven willen bouwen,' zegt Norberg. 'Het slechte nieuws is dat ik ze vaak in Amerika tegenkom, in Californië. Dat zegt me dat het probleem niet zit in menselijke kapitaal. We hebben een slimme, goed opgeleide bevolking. Het probleem is dat ze niet genoeg toegang hebben tot groeikapitaal en tot één grote markt. Dat is er in de Verenigde Staten wel.'

'Dus ja, Europa heeft problemen, maar dat heeft er meer mee te maken dat we ons oude to do-lijstje nooit hebben afgevinkt. We hebben niet één kapitaalmarkt gemaakt en ook niet één consumentenmarkt. Dat is allemaal nog gefragmenteerd. Volgens een rapport van het Internationaal Monetair Fonds zijn die interne barrières voor kapitaal en diensten ín de EU hoger dan de tarieven die Trump nu invoert voor Europese goederen. Als we dat aanpakken, kunnen we de krachten van het kapitalisme weer aanwakkeren.'

'Migratie is altijd belangrijk geweest voor Nederland'

Een betere interne markt is voor veel burgers een ver-van-mijn-bed-show. Niet interessant, maar ook niet controversieel. Dat is wel anders met migratie. Volgens Norberg is dat cruciaal om de economie fris en fruitig te houden. 'Nederland moet niet vergeten dat zijn macht en welvaart historisch gezien afhankelijk zijn van migratie. Vrijwel alle expertise en kennis kwam in de Gouden Eeuw van migranten die naar Nederland kwamen omdat Nederland veel opener en vrijer was dan veel andere plekken in Europa. En dat heeft voor een revolutie in industrie, kunst en filosofie gezorgd. Dat zit diep in de Nederlandse identiteit, dieper dan in veel andere landen.'

In de publieke discussie is de neiging groot om migratie op te knippen in twee delen: hoogopgeleide migranten die voor bedrijven als ASML gaan werken zijn van harte welkom, maar over arbeidsmigranten die lager betaald werk doen, doen we moeilijker. Maar volgens Norberg is die knip niet te maken. 'Als je wil dat een elitewerker zich specialiseert en hoogproductief is, dan moeten ze ook zaken kunnen uitbesteden, zoals aan tuinmannen en nannies. Een van de redenen dat Amerika zo'n productieve economie heeft, is dat de markt voor dat soort diensten zo groot is.'

Optimisme importeren

Een andere reden om migranten binnen te halen, is volgens Norberg omdat ze in veel gevallen nieuwe ervaringen en optimisme meebrengen op een vergrijzend continent. 'Veel jonge Europeanen zijn opgegroeid met de kredietcrisis en de eurocrisis.' Dat heeft ze een knauw gegeven, zegt Norberg. 'Als je mensen met andere ervaringen binnenhaalt, krijg je nieuwe energie. Je ziet dat als je naar India of Vietnam gaat. Als daar drie generaties aan de eettafel zitten, dan is de eerste generatie boer geweest, de tweede generatie heeft simpel fabriekswerk gedaan en de derde generatie gaat de hightech-industrie in, of de dienstensector. Als je zo opgroeit, is het moeilijk om niet optimistisch te zijn. In ons deel van de wereld is dat lastiger, omdat de voorgang langzamer gaat.'

Toch is ook in delen van Europa dat gevoel nog steeds aanwezig, zegt Norberg. 'In de Baltische staten en Polen zie ik ook dat gevoel van avontuur, ondernemerschap en innovatie. Zij hebben gezien hoe snel hun samenleving is veranderd na de val van het Communisme. En hoe hun leven verbeterd is door grote risico's te nemen.'

Natuurlijk, zegt Norberg, is het belangrijk dat migranten de open en vrije samenleving onderschrijven. 'Maar een van de problemen met hoe we nu naar migratie kijken, is dat we het wél zien als één terrorist een aanslag pleegt. Maar we zien niet al die migranten die helpen in de nasleep van zo'n aanslag: de gemigreerde politieagent, de verpleegkundige. Op de een of andere manier zien we die mensen niet staan.'

'Kijk niet steeds naar de overheid'

Naast de scepsis over migratie, is Norberg ook bezorgd om de omvang van de verzorgingsstaat. De hoge, deels ongedekte, overheidsuitgaven zijn 'ongelooflijk gevaarlijk', zegt hij. 'Veel grote beschavingen zijn ten onder gegaan omdat ze op te grote voet willen leven.'

Volgens Norberg is het idee van de verzorgingsstaat uit de klauwen gelopen. 'Het was bedoeld om mensen te beschermen die buiten hun schuld in een kwetsbare positie kwamen, maar is steeds meer verworden tot een systeem waarbij iedereen van iedereen leeft, en een steeds hoger niveau van welvaart verwacht.' De rekening daarvoor wordt doorgeschoven naar volgende generaties door overheidsschulden te laten oplopen, zegt Norberg.

Waar zijn de strenge rekenmeesters gebleven?

Een invloedrijke groep ambtenaren adviseert een komend kabinet om 7 miljard euro te bezuinigen om de overheidsfinanciën gezond te houden. Het probleem van de vergrijzing schuiven zij daarmee doelbewust voor een deel door naar de toekomst. Is dat wel verstandig?

Hollands WelvarenJoris Heijn

'Je moet goed kijken naar de prikkels die je in de verzorgingsstaat inbouwt,' zegt Norberg. 'Zorg dat mensen gaan werken en blijven werken, zeker nu we ouder worden en ook langer gezond blijven. Dat doe je door mensen niet een gegarandeerd pensioen te geven [zoals de AOW in Nederland, JH], maar de uitkering te laten afhangen van de inleg. Dan kun je ook geen schuld doorschuiven naar volgende generaties en hoeven we ook niet steeds naar de overheid te kijken.'

'Strategische autonomie is heel gevaarlijk'

Niet alleen burgers, ook bedrijven kijken steeds vaker naar de overheid. Die moet bijspringen bij de oplopende energierekening, voorkomen dat fabrieken in Rotterdam omvallen en beschermen tegen oneerlijke concurrentie uit China. Het onderliggende argument is vaak: strategische autonomie. Als basisindustrie verdwijnt, worden we voor basale zaken afhankelijker van het steeds onguurdere buitenland.

Norberg is er fel over. 'Ik denk dat het een verschrikkelijke fout is om je basisindustrie te beschermen. Het idee van strategische autonomie is gevaarlijk.' Het is een illusie dat Nederland en Europa alles zelf kunnen produceren. 'Juist als het oorlog wordt, heb je open en diverse toeleveringsketens nodig. Je moet niet al je eieren in één Europese mand leggen.'

'Het is veel belangrijker dat Nederland doorgaat met het ontwikkelen van zeer complexe chipmachines. Als anderen van je afhankelijk zijn voor dat soort machines, hebben ze er belang bij om de handel met jou open te houden. Dat is een betere strategie dan doorgaan met dingen waar je vrij slecht in bent.'

Dit zijn de grootste chipbedrijven van Nederland

Nederland heeft de belangrijkste chipindustrie van Europa, maar de exacte grote ervan is onbekend. Hollands Welvaren zette daarom de belangrijkste spelers op een rij. ASML is verreweg de grootste, maar die is sterk afhankelijk van de veel kleinere spelers in Nederland.

Hollands WelvarenJoris Heijn

'Dit is een grote kans voor Europa'

Je zou denken dat het voor een liberaal in hart en nieren zoals Norberg een sombere tijd is. Amerika, het land van de vrijheid, neemt onder Trump een steeds autoritairdere afslag. Europa ging door de knieën voor Trumps inperking van de vrijhandel, en weet ook Poetin niet terug te duwen in Oekraïne.

Toch denkt Norberg dat dit niet een tijdperk hoeft te worden waarin het recht van de sterkste geldt, of het nou Amerika, China, of Rusland is. 'We leven op een veel gevaarlijker wereld dan eerder. Daarom moeten we nadenken over een Plan B. Het grote verschil met het protectionisme uit de jaren dertig, is dat niemand dit keer Amerika lijkt te willen volgen. Er is nog steeds interesse in mondialisering.Kunnen de middelgrote spelers zoals Europa, Canada, Australië en Oost-Aziatische democratieën zoals Japan en Zuid-Korea de vrijhandel gaan dragen en een nieuw soort wereldhandelsorganisatie starten? Misschien krijgt Amerika dan toch FOMO, fear of missing out.'

'Dit kan een grote kans zijn voor Europa, om als een soort anker te dienen voor die nieuwe orde. Met nieuwe vrijhandelsakkoorden met de Zuid-Amerikaanse Mercosur-landen, India en het Midden-Oosten. Maar dan moeten we wel vasthouden aan onze idealen.'